THALAITE LEH THEOLOGY ZIR
By. Laldintluanga
Mizoram chhim leh hmara Pastor hmasate kha Cherra Thelological college-a zir chhuak te an ni hlawm a. Kum 1930 vel atang khan thuhril thilpêk nei tha Tirhkohte kha chu pastor atana nemngheh an ni a. Hun a lo kal leh deuh a, Cherra zir zo chauh Pastor-ah nemngheh tawh tur tiin kohhranin a rel a. Chu policy chu mi thenkhatin an helh deuh a ni ang, mi hlimte ânhla pakhat chu, “Cherra zir kher an tha bik lo, Petera pawh Cherra-a a zir kan hre bik lo va. Cherra chhuak lo pastor-te hian thusawi an thiam hlei hlei†an ti thin an ti. Harhna boruakin min nan apiangin heti lam boruak hian min chim ve zel a. Pathian thu zir ngaihtheih lohna emaw zir mi te ngaihsan lohna hian tun thlengin kan ram min la chiah a, mi vengva chin (Intelectual)-a ngaih zingah meuh pawh he ngaihdan la vuan tlat hi mi engemaw zat kan la kawl tho mai hian Theololgy zir kan la ngaihpawimawh loh zia a ti lang. Chuvangin kan thupui ‘Thalaite leh Theology Zirâ€
tih hi sawi tawk awm thei lo khawpa pawimawh a ni.
Theoology zir a tulna chhan:
Harhna a lo thlen apiangin harhna hruaitute boruak kengtu ber an ni a, zir mite ai khan ngaihsan an hlawh zel bawk a. Thusawi lamah nise a sawi thiam leh sawi huai hlei hlei an ni bawk si a. Mi tam tak tan chuan zir mite han mamawh vak ngaihna a awm lo reng a ni. Kum 1950 chho velah khan Mizoramah ‘Khuangtuaha pawlâ€
zirtirnain a hrin chhuah ‘Ramthar zaiâ€
an tih kha a rawn lar hle a. Heng ‘Ramthar zaiâ€
an tih te hi a phuahtu ber hriat a har tawh hle naa, kohhran invawnna leh Pathian thu zirna aia mahni awmhawp thu ti rautute thu leh hla a ni tih an hla atang hian a hriat a ni. Chung an hla thenkhat te chu: –
Kan Zirna khawl zawng a dang ngei e,
Cherrra val leh B.D an vai ta si a,
Kan nambar sang lur e sang lur e.
Cherra leh B.D i chhing ngei dawn,
Hnam tin sel vel Chalpel run liana hnawng hnu,
Zion champion a tling ngei ang.
Kum 1930 vel khan thlarau thilpêk uar zual atang khan ‘thlarau miâ€
an lo chhuak a, thlarau zalênna chang sang zualte chuan, “Taksa thiltih reng rengin Thlarau a khawih pawi phâk lo va, thlarau mite inkarah chuan lak thiang lo leh khawih thiang lo a awm hek lo. Dan chu tisa mite tanasiama ni a, thlarau mi erawh chu dan chunga lêng a ni†an ti a. A then chuan Hmawngkawnah thlarau mite khawpui ansiama.
Dana ûang ûang suh ka nau i ni,
Kalvaria thuthlung kan inhlan ni khan,
I tel ve lo khawnge i awm le? An ti tawh mai a ni. Thlarau par han tlan a, mihringa phûrna lo so chhuakin a thlen mihring ngaihtuahna leh chakna hian a tha zawng leh kawng dik pan zawnga min hrûai loh chuan, mi chunga leng nia inhriatna leh chumiin a rah chhuah kohhran invawnna hmuh rona hi thil awm ve reng a ni a.
Kan ramah hian pawl penhleh te te, kohhran tia han chal ngam ni si lo, tlawmngai pawl anga tangkaina nei tehchiam bawk si lo, Thlarau hming chhala eng pawl pawl emaw inbawk hrang fir fer hi kan ngah hle a. Henghoten an chhal ber thin chu an mahni âwmhawp thu tihrau chiam a, mahni zawl tleipuina nena vai deuh riaia thlarau par tlan hi a ni awm e. Mahni thlarau nun chu sawi loh khawtlang invawnna thleng pawha khawih pawi thei thil a nih avangin heng thlarau ze nawi changtute hian thil an khawih pawrin an chênpuite khawvel an tichihchawm hle thin.
Zîrna mit atanga a fiah bîkna chu:
Bible hi Pathian thu a ni a, Pathian inpuanna mihringinkandawnna a ni. Mahse Bible thu zawng zawng hi Pathian thu vek erawh a ni lo. John Stott-an a sawi angin Bible hi Pathian thu a nih ang bawkin mihring thu a ni bawk. Joba lehkhabuah chuan, “ka chungchangtu dik takin in sawi si lo†tia Pathian sawi ngei pawh a awm (Job.42:7). A ziaktuten an ngaih dan an thun tel emaw, an nghahhleh zawng emaw ziak a awm nual bawk. Thu harsa hriatfiah hleih theih loh, an hun lai context mila hrilhfiah ngai chi tam tak a awm a.Kantawng hman a dang hle a,kanculture pawh a inang lo.Kantawng hman a hran avanga Bible lehlin sual pawh hi tam tak a ni. A ziaktute nena tawng hrang leh culture hrangkannih avanga,kanharsatna tawh thin hi a tam hle. Lal Isua thusawi leh tehkhinthu tam tak pawh hi a hun lai context hriat loh chuan hriatfiah hleihtheih a ni lo a. An hun laia an beram vulh dan, an Grep chin dan, an eizawnna leh an politics kalphung thleng hian a ziaktute ngaih danin a hruai nasa hle bawk a. Entirna thenkhat lo tarlang ila:-
Joh.10: 7-a Lal Isuan, “Kei hi Beram kawngkhar chu ka ni†a tihte hi hrefiah tak tak tur chuan an hun laia beramputen beram an ven dan atangin hian a fiah a, a ngaihnawm bik. “ka ta ka hria a , ka ta pawhin min hria†10:3-ah “beramten a aw an hre thin a; ama beramte chu an hming theuhah a ko thin a. A ta zaawng zawng a chhuah tir veleh, an hma a hruai thin a, a aw an hre si a. Mi  dang zawng an zui lo vang a, an tlanbosan zawk ang; mi dang aw zawng an hriat loh avangin†tih thute hi a hun laia an beram ven dan hriat chuan a fiahin a ngaihnawm duh hle.
Bible ram mite zingah chuan berampute kha naupang an ni deuh zel a. Chhungkuaa mipa naupang ber chu beram vengtu a ni deuh zel a, Arab loneituten beram vulh leh lo neih an fâwmnaah chuan a ni bik a. Fapa upa zawk a lo thanlenin lo lamah a nu leh pa pui turin a inhmang a, beram enkawl hna chu a nau mipa hnenah a hlan thin. Chutiang chuan fapa upa lam atangin beram enkawl hna chu an inhlan chhang zel thin a ni. (cf. 1 Sam. 16:11). An beram te hming kha an thliarhran theihna theuh turinan vuah sak thin a, an tam loh phei chuan an hming an vuah kim vek thin. Beram rual eng emaw zat thlîar hran a lo hun chuan beram pute chu an ding theuh va, an beramte chu an ko va. Beramte chu an han dak a, an han zi deuh nuaih nuaih a, mahni pute theuh te chu an zui ta thin a ni. An mahni pute aw chu an hre hrang vek thei a ni. Mi khualte pawhin an koh dan zirin an ko ve fo thin a, mahse an inzui tir thei ngai lo. Lal Isuan, “Mi  dang zawng an zui lo vang a, an tlanbo san zawk ang; mi dang aw zawng an hriat loh avangin†(Joh 10:4-5) tia a sawi hian a fiah kuar thin.
Beram pute chuan beram tla darh nuaih pawh hruai khawm dan an hre hle. Beram tla darh nuaih karah berampu chu a ding a, a han au va. A virvawm khan a ngaihsak lo deuhte chu a han vawm a, an ngaihven ta theuh tih a hriat chuan a hruai ta thin a ni. An kim vek tih a hriat hma chuan a hruai tan mai lo.                                                                                                                                         (cf. Ezek. 34: 12-13). An kal lai chuan an hmaah a awm deuh chawt a, a chang chuan an sirah te an hnung lamah te an kal thin a ni. Tlaia an huanga an khungkhawm dawn phei chuan an hnungah a kal thin a ni. Hnung lam atangin a kal pengte chu an khalh dik a, ransa dangin a ruk tea a lo beih loh nan a veng thin a ni. Beram rual chu tam tak an nih phei chuan a vengtuin hma a hruai a, a puituin a hnung a dawl thin a ni. (Cf. Isa. 52:12).
Hei bakah hian tunlaikanramin a mamawh leh Bible sawi dan ni lo deuhakanhrilfiah thin tam tak a awm a. Chung zinga pahnih khat chauh lo tarlang ila:
1) Pathian Felna tia kan Bible-in a sawi thin hi eng nge ni? He tawngkam hi Greek tawng chuan “dikaiosune†tih a ni a, Hebrai tawng chuan “tsedeka†tih a ni. Saphoin righteousness an ti a. Keinin ‘felna,â€
‘thiamchantirnaâ€
tiin kan tawngin kan let a. Hebrai-hoin “felna†an tih chu Court tawngkam a ni a. ‘Dan anga thil ti, dan khap loâ€
titu chu “mi fel†an ti thin. Rev. Dr. Zairema chuan, “Mizo Kristianten ‘felnaâ€
tih hi Bible tawngah kan hmang tawh a, mi thiam te pawhin an hrillfiah zing hle. Mahse kan rillruah Hebrai-ho rilrua chuang lian ber, rorelna thu hi a la lang hleithei lo. ‘Pathian felnaâ€
kan tih chu hria emaw kan inti a, engkim tha taka a tih chu kan ngaihtuah tel a, a rorel dikzia thu erawh chu kan ngaihtuah tel vak lo,†a ti a, a dik hle. Paulaâ€
n Rinna avanga thiamchantirna thu a sawi dan hi a ngaihnawm hle. Rorelna hmaah thiamkan chan dawn chuankan dik zia te, pawikan khawih loh zia te sawi a ngai a. Mi dangin min sawi sak dawn pawhinkan dikzia a tarlan a tul thin. Paulaâ€
n thiamchantirna a sawi hi chu chutiang a ni lo va. A Greek tawng awmzia leh a thu tum berkan zir ngun chuan “mi sual pawikhawihtu kha, a pawikhawihna kha thai bosakin a awm a, mi felah pawm a ni ta,†tihna a ni mai. A sual lohzia fiah tumna a awm lo va, ‘mi felah siam a ni,â€
tihna pawh a awm lo, ‘mi fela pawm,â€
‘mi fela chhiarâ€
a ni ringawt a. Pawi khawihtu a nih ang taka hrem leh tihlum phu kha ‘fela pawmâ€
a ni a, chu mai pawh chu a ni lo, a fa hmangaih tak atana pawm a ni. Thhiam channa a ni lo va, thiamchantirna a ni a, faa pawmna pawh a tel nghal.
2) Krismas a lo thlen apianga khel lova kan sawi ve fo, mahse kan hrilfiah dan erawh dik tawk si lo chu, Mari Fakna hlaa ‘ka nunin Lalpa a chawimawi a,â€
tih thu hi a ni. Mi thiam tak takte pawhin an hrilfiah thin dan chu, ‘Mari nun mawi hian Lalpa a chawimawi a ni, keini pawhin ringlote hmuhah kan nun mawi hian Lalpa chu a chawimawi ve tur a niâ€
tiin an sawi fo. Rev. Dr. Zairema bawk hian, “Hetiangakan hrillfiah dan hi Marin hria se a tim uai uai awm e†a ti. Nun tih hi amah tak a insawina a ni a, chawimawi tih pawh hi ‘fakâ€
tihna tluk a ni. Mari nun mawi thu hi Luka hian sawi a tum lo, Pathianin a thlan chhuah avanga Pathian chu tihtakmeuha a fak thu a sawi a ni. Helai thu hi Bible lehllin thar chuan, “thinlung takin Lalpa ka chawimawi a†(Lk.1: 46) tiin a dah ta a, hei hi a thu tum tak, Greek tawng lama a awmzia pawh a ni.
Hetiang hian Bible thu tam tak hi a chinchuak leh a nih dan dik hriatchian loh avanga kan hrillfiah dik tawk lo tak tak te, chutiang thilin min hruaisual theih dante hi ngaihtuah chungin Pathian thu zirna hi kan mausam thei lo.
Bible lehlin thar a tul ziah bawk:
Chanchintha hi mitin ta tur a nih avangin mi mawl ber pawhin awlsam taka an hriat zung zung theih tura buatsaih a ngai thin. Bible ziakna tawng pawh hi a hunlaia mi changkang tawng ni lovin tawng tualleng, bazar tawng, mitinin awlsam taka an hriat tlanglawn hmanga ziak a ni an ti. Tawng hi a than danglam chak em avangin thangtharte hriat thiam theih zawnga kum 40/ 50 dan vel zela Bible lehlin thar pawh hi a tul thin. Chutiang atan chuan tawng bul lam hriat a ngai bawk. Thuthlung Thar hi Greek tawnga ziak a ni a, Thuthlung Hlui hi Hebrai tawnga ziak a ni bawk. Heng Bible ziakna tawng pawh hi tunlaia mi nen chuan a dang daih tawh a. Tawng thi (classical language) a ni tawh avangin zir chian a ngai a, zir mitekanmamawh rêng a ni. Thenkhatin Mizo tawng Bible atangin ngaihdan pir tak takkanlek a, tlema lehkhathiam deuhin sap tawng Bible atanginkanen leh bawk a. Thenkhat phei chuan King James Version hi Pathian thawkkhum bikah an ngai a. Hetianga ngaitute zingah hian mi thiamakanngaih (intelectual)-ho pawh an kat fur bawk. A Bible tawngbulin a sawi tum thelh duaia Bible lehlin pawh hi a awm thei viau. Tawng bul lam thiam loh chuan Bible lehlin pawh hi a fuh mawh khawp mai.
Vawikhat chu Mizo Bible atang hian Baptistu Johanan “Kei erawh chu lâng tur ka ni†tih thu hi Chakma tawngin an letling a, “Kei chu rîak lovin ka kir leh ang†tiin an let an ti. Kan tawngin a daih loh avanga tawng thar chher belh a ngaih chang a awm bawk a. Chung Mizo tawng thar kan neih te chu, ‘tirhkohâ€
tih te, ‘kohhranâ€
tih te, ‘maihunâ€
tih te, leh thil dang tam tak chher a ni a. Far hnai tiha kan lo hman thin kha Bible Lehlin Thar chuan alkatra tiin a dah ta a, hei pawh ngeih lo kan tam mai. Far hnai kha ‘thawk khumâ€
ni ta bik riau ngaikanawm thin ni ngei tur a ni. Mahse a tawng bul lamah chuan alkatra tih kha a dik zawk si a. Tawng thar chher chungchangah hian hnam dang pawh an buai ve tho mai.
Vawi khat pawh Eskimo tawngin Lk. 15: 7 thu, “Mi fel sawmkua leh pakua sim chuan tur neilote ai chuan mi sual pakhat sim chungah vana mi an lawm zawk ang†tih thu hi an letlling dawn a. Eskimo tawngin lawm (Joy) tihna hi an lo nei si lo va, tihngaihna hre lovin a letlingtuho (Translators) chu an thu thap mai a. Chutia a ngaihna hre lova an thut thap lai chuan ui pakhat, lungawi taka saruh khel chunga mei rawn hem vat vat hi a lo kal a, chumi an hmuh chuan he lai thu hi ti hian an let ta a, “…Mi sual pakhat sim avangin vanramah chuan mei vaina a awm ang†tiin.
Zir mite thusawi a chu ro:
He ngaihdan hi a chak hle mai, Pathian thu zir tura ATC-akanluh thlenga mi thenkhat min fiamna thin chu, “I rawn inzir da ang nge†tih a ni. Theologykanzir hian Bible bakah thil dang tam tak,kannun pengtin tawk chi eng pawh hi chukankhawih a ni mai a. Bible pawh hi a chik thei ang berin, a tlin lohna lai leh a dik tawk loh theih dan thlenginkanzir. Mahse chu chuan thlarau nun a vuak chauh aiin Pathian thu ropui zia min hriatchian tir zawk a. Thlarau nun vaw chau theitu nih ai chuan tichaktu a ni fo zawk.
Thenkhat chuan zirmite Bible hrilhfiahna chu, ‘âwm e bu,â€
‘an ti buâ€
a ni ngawt a lawm an ti thin. Chiang taka a dikna sawi mai theih loh hi a tam reng a. Rev. C. Rosiaman, “Hriat chian theih lohna pui chu intihhrîat kan tum lo hi kan huai vena tak a ni a. Thenkhatin, ‘A ni chiangâ€
an tih leh keinin, ‘niin a langâ€
kan tih hi a nih lam chu a intlûk tho vang†a tih ang hian, hriatfiah theih loh avanga ‘a pawmawm deuhâ€
tih thu pawh hi huat ngawt chi a ni lem lo va. Hetiang duh lo avang leh tawngpawng basa ngam avanga kan rah pelh tak pheng phung pawh hi a tam reng a nih hi.
Kan rama zirtirna pênhleh leh nawi tê tê lo chhûak thin hi zirmite hmuh rona avanga lo zi chhûak deuh vek an ni a. Mahni awmhawp thu tihrâu chiam avanga pawl hran din emaw, a dika dawk pawh thlu lova ngaihdan filawr tê tê vûan chunga kohhran kan chhuahsan duh zel mai thin hi chu Pathian thu kan zir peih loh vang a ni khawp mai. Bible thu lak dana kan inlak conservative lai hian practical-in kan nun a liberal lawi si thin a. Thutak kal pel thaka nuam ûm chunga thlarau chan hi kan peih tawk a ni fo bawk. Zir mite thusawi a ro kan tih fona chhan pawh hi thu tak, kan nun vaw nghettu tak tak aia thu ngaihnobei leh chûai nghah zawk kan thlakhlelh vang a ni ziah bawk. Pastor senior pakhatin, “hlimpui tham chu kan chang tawh a, tuarpui tham kan la chang lo†a tih ang hi kan ni. Thu taka kan luh dawn tak tak hian thu lau thlakhlehna hian min pawt chak a. Nun ruak zain a tur chhûah, a hut hut bakah pangchanna reh thei lo, duat liak liak ngai nun hi kan kalpel thei lo fo va, hruaitute tana hlo har kan chang fo thin reng a ni.
Thu tlangkawmna:
Bible thu hrilhfiah dan dik tawk loh avanga dam chhung hun pawh lungngaia hmanga, khawtlang tan pawha mi hnâwksak sawi tur an tam ta hle. Zirtirna dik lo leh firfîak tak tak hi kan la tawng dawn chauh, chu chu Bible-in hun hnuhnunga lo thleng tura a sawi kha a ni. Kan ringtu nun kawngah pawh hian min rawn su dawt dawttu, beidawnna leh lungngaihna manganthlak, hriatthiam har tak tak kan la tawk zel bawk ang. Chutiang hun harsa laka kan himna tur leh kan innghahna tur chu Pathian thutaka din ngheh leh chumi atana lo invenna tura Pathian thu hi a chinchhûaka kan zir a ngai a. Lûhchilha Theological College-a lut ve thei lo tan pawh mahni phak tawk ang anga kan lo inzir hi a tul a ni. Mihring hian kan tuipui zawng chu kan sawi thiam theuh mai. Thalaite zingah pawh Premiere League tih vel chu kan sawi thiam khawp mai. Nu mawl te tea kan ngaihte pawhin an tuipui zawng an pasal fanaute chungchang chu an sawi thiam viau zel bawk. Chutiang chiah chuan Pathian thu pawh hi tuipui avanga sawi thiam ve theih tho a ni bawk. Zir thiamna avanga ro tura inngaih emaw, zir mite thusawi hul bik tura ngaihna awm ziah hi chu kan paih bo a ngai a ni.
(He thu ziaktu Laldintluanga hi South Sabual khuaah lo piangin, kum 2009 khan ATC atangin B.D tha takin a zo a, kum 2012 ah M.th. pawh tha takin azo leh ani. Amah hi Pathianthu chik tak mai, a chinchhuaka zirpeih, thu leh hla thiamtak mai ani.)
The post THALAITE LEH THEOLOGY appeared first on Mi(sual).