By Laldinthara. Thingsulthliah
Mizote tâna innghahna lungphûm pawimawh ber mai, ri thûk leh ril, khawvêlah pawh kan chhuan leh kan uanpui ngam ‘Zo nun mawi’ hi i han sawi dawn teh ang. A thu leh a ri a hriat si, a tak tel lo, hmuh tur awm si lo hi, he hun tawi têah hi chuan kan sawi chhuakin kan sawi fiah thiam dawn lo hle mai, amaherawhchu a hming mawina leh thûkna hian min hneh si a, ka’n han sawi ve hrâm teh ang.
‘Zo nun mawi’ tih han sawifiah hmasa dawn teh ang. Khawi Dictionery-ah mah hmuh tur awm si lo, chet zia leh nihphung ‘nun’ hmanga lang chhuak a ni si a. ‘Zo’ tih awmzia chu Mizo hnahthlak zawng zawngte tihnaah lo dah ta ila, chu Mizo hnahthlakte nunphung leh zia chu ‘Zo nun’ kan ti thei ang a, chu nun ze duhawm, îtawm, ngainatawm chu mite dawmkânna atana hman tlâk a nih bawk avangin ‘mawi’ a lo ni ta bawk a, chu Zo nun chu ze dik, ze ¬ha a lo ni a. Khawvela nun ¬ha, nun dik chu Mizote nun mawi ber, ‘Zo nun mawi’ kan tih chu a ni ta a ni.
Tichuan Mizo nun ‘Zo nun mawi’ kan sawi dawn avangin Mizote chanchin leh an zia râng te, an khawsakphungte a¬anga an ze mawi leh ¬ha chu kan sawi dawn a ni. A hmasain chu Mizo ‘Zo’ kan tihte chu tute nge? an nih tihte chu i lo sawi dawn teh ang. Amaherawh chu Mizo pipute khan ziaka thu dah an neih ngai loh avângin tuna kan sawite pawh hi a dik ber leh pawm tlak ber hriat a har hle a. Mi thil chhût mite, Historian-te leh lehkhabu ¬henkhat rawnte a¬anga lak chhuahte a nih hlawm a, pawm tlâk leh rintlâk ngei tura ngaih theih a ni awm e.
Mizote hi Mongol hnam lian pui(race) zinga a zung zâm peng pakhat Mongoloid kan ni a. Tawng lamah chuan Tibeto-Burman ¬awng hlawm zinga mi kan ni a. Tûnah hian a hlawm ang chu hmun hrang hrang hêng- Manipur Tripura, Chittagong, Chin Hills leh a chhehvel, China ram chhim chhak leh Thailand ram hmâr lamahte Myanmar ramahte leh tuna Mizoramah te kan cheng a, Tichuan China ram hmar lam Yunnan bial hmar lamahte khawsain, Chindwin Phaizawlahte, Kabaw Valley-ah te, Khampat-ah te an chên hnuin an aia chak leh thiltithei zawk Shan-ho an lo lut a, chuta ¬anga rawn chhuk thlain kum 1700 Ad vel a¬ang khân tuna Mizoram leh a chhehvêlah hian an rawn khawsa ta a ni.
Kan Mizo pi leh pute chuan an ram leh hnam chhan avângin lu chhun bân chhum pawh huamin an tha leh zung an lo seng thin a, chung an thil tih avang chuan Mizo hnamin Indentity a lo neih phah a, Mizote chu ‘Zo’ hnamin a lo par chhuah phah ¬hin a ni. Chûng an thil tihte chu Vân a¬anga an dawn a ni mai lo a, fimkhur taka leh taima taka kum zabi engemawzat chhung a an din, an siam, an hmuh chhuah a ni. Tuna kan ram hi Zikpuii Pa ziah dânah phei chuan Thân tlâng a¬ang khân ram chheng chhia, kham bakberek leh luipui inkâr tlâkna ram a ni a. Chutiang kârah chuan ¬âmpui mitthi leh hripuite a lo lêng a, râl leh sahuai an thawm châmchi a, chuvang chuan nun kha thil theih loh tluk a ni a, an khawsak leh nun kal hmang khan ti hian thu a lo zawt a ni, ‘Inhmangaih a, inphungbawm tawn a, dam khawchhuah nge in duh mahni hmasial a, awm hran a, boral?” an lo ti a. Khatiang harsatna kârah an nî tin nunte chu hnam boral hlau a, hnam din khawchhuah duh zawkte an lo ni a, an biak Khuanu’n an hna tur a pêk an hlenna kawngah khân thil chi hrang hrang a takin an lo zir chhuak a, Vai pachal leh Sap pachalin an finna thawh khawma dân an siam ngawt ang ni ve lo a, an nun ngeiin a taka an tawnte leh chuta ¬anga a chhe lam bânsan a, a tha lam an lo zawh zêlnaah an hnam zia râng a lo lang chhuak ¬hin a ni.
Tunlai angin zirna school-te a awm ve lo, mahse Zawlbûk a awm thung a, chu chu an nunchan zirna hmun a ni a, inbuan te, inchai te an zir a, khata ¬ang khân thu leh hla te leh themthiamna lamte, thlengin an zir ¬hin a ni. Tlangvâl leh mipa naupang zawng zawngte chu thununna hnuaiah an lo seilian a, a fel fâl te, a huaisen fâl te leh a remhre fal te an nih ngawt loh chuan an kaisâng ngai lo a, upa te zah an ngai hle ¬hin a, chuvangin upa te zah an ngai a, aia upate zah thiam hnam an nih phah ta a ni.
Tin, mahni thawhchhuahsa ringa, ei an ni tih an inhrechiang a, an thawhchhuah loh chuan ei tur an nei lo a ni nghal bawk. Chuvâng chuan thatchhiat avânga retheite an ngainêpin an hmusit êm êm a. An nun atâna thil pawimawh ber ‘Thangchhuah pawh mi taima tân lo chuan a theih loh. Thangchhuah lo tân chuan an thih hnuah pialrâl a kai theih loh a, chuvângin Pialrâl an kalna tur kan lo hre ta a nih chu. Tâmpui mitthi pawh lo tawk se, “Sem sem dam dam ei bil thi thi,” tih chângthlanin, “Dam leh tlâng khatah, thih leh ruam khatah,” tiin tumah ei bîk duh lo a, tlem te pawh insem zêl ¬hin, eng ang harsatna pawh lo thleng mah se, mimal maiin an tuar lo a, an vaiin harsatna chu an in¬awm a, an tuar tlâng ¬hin a ni. Mirethei leh chanhiate an hmusit ngai lo a, an endawng ngai lo a, an dawm kâng ¬hin a, an nun mite tân an hlân a, phût lêt an nei ngai hek lo. Thian chhan thih an ngam a, an sakhua, an ram leh an hnam tâna an nun hlan chu an hreh lo mai pawh ni loin, eng tin nge ram tân , hnam tân ka thih ang ti niawm zawk takin mi tân an nun an ui lo a ni. Chu Nun chuan Tlawmngaihna a rawn hring chhuak reng mai a, tlawmngai hnam kan lo ni ta a nih chu.
Amaherawhchu, an khaw hawi kha a la zim a, ram pum huap kha an ngaihtuah thleng phâk loh châng a awm ¬hin kah a tawpa an tlûk chhiatna a ni reng a. Khua leh khua indo kha an politics sâng ber a ni a, râl laka an khaw venhim kha an tum ber leh an râl do hnai ber a lo ni ta a ni. Râl that thei Pasal¬ha ngahte chu an thla a muang em em a ni. Tin, an râl thah sawngbawl dânah te khân ram tâna rinawm an zir chhuak leh a. Thing serh mual laiah an phun ¬hin a, chumi bulah chuan zu thlum elkhên, chawhtawlhah an siak tling liau a, thingserh bulah chuan chempui an dah a, Pu K. Zawla ziaka a lan dân chuan thingserh sâtte chu kei ka ni inti deuhte an ni a, chûng mite chuan thingserh kha an pan nal nal a, Chempui chuan an kik kerh a, a bula ¬hu khân Nopuiin zu a lo pe ¬hin a ni. “Râlah hian a ¬ul hle loah chuan ka tlân ngai lo ang a, kan khua rawn rûntu phei chu ka chhuah lo ang. Ka khua leh nunau hum tur chuan ka hnung tawlh lo ang a, hneh loh ai chuan thih hi ka thlang zawk a ni. Chuvângin Lal khua leh tui chhan nân nun pêk hi ka phal tih lo hre ve rawh u,” tihna tluk a ni a, chu chuan hnam tâna rinawm a lo zirtir leh reng pek a, hnam rinawm tiin kan lo hre leh ta a ni.
Ziaktu tam berte chuan tûn hma chuan Mizote hi ramhuai biain an sawi a, Missionary-te pawhin thingbul lungbul bia angin an sawi hial ¬hin a ni. Mahse ngun tak leh chîk zawk a han ngaihtuah chuan kan pipute khân sakhua an lo nei ngei a. Khawvêl sakhaw hrang hrang-Hindu, Kristian, Muslim, Buddhish, Confucianism leh a dangte pawh hian an zirtirna zawmtute’n thih hnua awm dân turte an kawh hmuh bâkah an damlai ngeia thil ¬ha tih a keng tel vek tih theih a ni a. Chu chuan mihring dam chhung nun a vawng a, chênna tlâk leh engthawl taka khawsak hona hmun nuamah khawvel hi a siam ti ila a sual awm lo e.
Mizo Sakhaw kawng kal han thlir ta ila, in lamah Thangchhuah tura rahbi chu a tlem berah sial paruk, vawk sawmpahnih, leh vawkte pathum tal talh a ngai a, a nei leh tlin bikte’n an vawk talhte nen phei chuan ¬hahnem tak a ni. Zu phei chu englai maha bâng ngai lo a ni a, zu atân buh eng zata tam nge sên ngai tih phei chu chhût chhuah harsa tak a tling a ni. Hêng zawng zawng titur chuan taimâk, tawrhchhel a lo ngai bawk a, hengte hian an nun nasa takin a khalh ngil a ni. Tin, hêng an thil tih zawng zawngah hian mipui vântlânga huap vek a, chawngchen, sechhun, sekhuan leh mitthi rawplam, khuangchawinahte.
Chawng an chehn zânah phei chuan nula leh tlangvâl an lâm a, Chawngpa inah an thu tlar pût a, tlangvâl kap kârah nula an thu a, an zâi dup dup a, kha kha ‘Lâm’ an ti mai a, khatah khân nula kha an inthleng kual bawk ¬hin. Hawihhawm lo deuh emaw, nula lo khuaikhem emaw phal a ni lo a, kha ta an nun kha a thianghlimin a mawi em em a ni. Tin, chu chang a ni lo, “Thingfar zân” an tih kha ni ropui chu. Nula leh tlangvâl hrai nân zu ¬ha bik ‘Sumdêng Zu,’ an kai chhuak a, an siak eng kulh mai a. Chu chu tunge in hmasa ber ta ang le? Tuma sawipui mamawh lo, ministerte leh MLA-te sawipui chi lah a ni hek lo. Lal leh upa te, vâl upa te, nula leh tlangvâl te leh khawtlângin lungrual taka an hriat tlân mikawlh leh sakawlh hma azâm ngai lo, lu chhum bân chhum huama khua leh tui lo chhan fo tlawmngai filawrin an in hmasa tur a ni.
Chu Zu chu ‘Huai No,’(Nopui an tih bawk) chu Chawngpa chuan tlangvâl zinga tlawmngai ber khua leh tui chhan nâna nunna hlân ngam chu a han hlân ¬hin a ni. Chu lawmman sâng leh hlu chu thangtharte leh khawvel dang hian an nei ve lo a ni. English tlangvâl tân ‘Knight of Certer’ te, French tlangvâl tâna ‘Night of Legion’ te, India tlangvâl tâna ‘Paramvir Chakra’ te aimahin Mizo tlangvâl tân a hunlai na na na chuan he ‘Huai No’ inpek hi awmzia a nei lian zawk a, Zo nun mawiin khawtlâng leh tlangvâl nun a vawn that ziate hi tunlai mite hian kan suangtuah phâk lo hle ang.
Tin, ram lama thangchhuahte pawh kha han thlir ila, Thangchhuahp a, an thih hnua pialral kal theite kha chuan a tlem berah ramsa chi nga kah a ¬ul a, sa dang tam tak an kâp tel bawk a, sa chu an in sem a, khawtlâng an hrai ¬hin a ni. Chu chuan Pialrala hna thawh ngai loa awm heuh heuh leh faisaa chawm chauh ni loin a kawngkal pumpui maiah hian vântlâng tâna thil ¬ha tih te, zu leh sa, thlum leh al te, mahnia ei pha ve lo, michhe dai kil kâra mite pawh huap veka ruai buatsaih te, an nun khawchhuah theihna tura pawimawh tak khawtlâng mipui chhan nâna lu chhum bân chhum huam a, mi kawlh, sakawlh hmaa zam hauh loin ring an lo rawlh a, mahni nunna meuh pawh chân ngamin “Ka nun midangte tân” tih nun chu sawi miah loin a takin an lantir a ni.
Hei hian Zofate nun chu a siam ¬hain a siam dik hle a. An ram, an hnam leh an sakhua chu pumkhat a ni a. An hnam duh loh chu an ram duh loh a ni a, an ram duh loh chu an sakhaw dodalna a nih nghal tlat avangin an nun ngil taka khalhtu an sakhua, an ram, an hnam an enkawlnaah khân mipui vantlâng hriat theihah Pialral kal tur thliar hran theih nghal vek a ni. An biak lai Sa leh Khua an zah em em mai khân ‘Zo nun’ ¬ha, mawi leh dik an lo neih phah a. Mimal hmuh chhuah leh ziritirna a¬anga lo chawr chhuak an ni lo a, an nunphung an ni tin khawsakphung khân ‘HNAM’ an lo din a, ‘MIZO HNAM’ tih tur kan lo neih phah ta a, chu sakhua chu midangte Mizo hnama luh tir te, midang va sawichhiat te a ti lo a, mi tupawhin a zâr an zo theihna tura thil ¬ha chi hrang hrang a tih hi a ni. Chu chu an Zo nun mawi khawvela nun mawi ber chu a ni.
Zofate nun mawi, ‘hun rangkachak,’ tia an koh chu humhim tlatin an lo nunpui ¬hin a, nimahsela, khawvel nun lo ¬hang chho zel chuan Zofate nun chu a rawn tichhe chho mêk zel a, chu mi venna tura hnam dangte nena an in beih dânte chu he hunah hi chuan kan sawi seng vek dawn lo a ni.
Khawvel hnam tinah ram leh hnam leh sakhua humhalh duhna leh hmangaihna (nationalism) a lo p iang chhuak zel a. Kum zabi 17-na a¬ang vela rawn ¬anin French Revolution phei hi chu 1789AD lai khan a in¬an tawh a ni. Chutah kum zabi 19-naah Europe hnam hrang hrangah te, Asia rama hnam hrang hrang zingah te, America ramah te leh Africa khawmualpuiah a lo darh zel a ni. Hêng hnam hrang hrangte hi an nationalism chu a hrang hret hret a, English-ho leh French-ho chuan sum leh pai hmasawnna (Economic development) leh ram zauh belh zêlna (Political Expression) an ti a, German leh Italy-ah chuan a tir chuan an hnam hmun hrang hrang a awmte ¬hui khawma, sorkar pakhat hnuaia dah a ni. Chumi an tih hlawhtlin hnu chuan English leh French-ho ang a hmasawnna leh ram zauh zêl a, hnam dangte an thu hnuaia dah chua an thupui a ni leh tho a ni.
Irish-hote, Polish-hote leh Greek-hote nationalism-in a tum ber chu mahni ro inrel (self-rule) a ni a. Asia, Africa leh America khawpuiahte chuan ram leh hnam tâna beihna leh hmalâknain a tum ber chu Europe-ho do lêt leh an thu hnuai a¬anga lâk chhuah a ni. Chinese-ho leh Japanese-hote chuan Asia ram dangte angin Sâp-hoin an awp bet ve chiah lo a, chuti chung chuan an nationalism innghahna bul chu Europe-ho lo nawr lêt leh chumi atâna intih chak chu a ni.
Nationalism hnam ram hrang hrangte’n an kalpuinaah hian keini Mizote’n nun mawi leh ¬ha chu Sap-ho chuan min rawn tihchhiat tumin hmanraw hrang hrangin min rawn bei a. Keini pawh chungte beih lêt ve chu ram leh hnam damna tur tihhriain, Mizo pasal¬ha tamtakte chuan lu chhum bân chhum huamin ram leh hnam tân an nun an lo hlân a. Nimahsela, hnam fing hmasa zawkte chu hneh rual awm si lo le, min awp bet a, min hneh zo ta! Chûng a nghawngte chu kan hnama a lo lan chhuah dân tlem i lo târ lang dawn teh ang.
Kum 1894-ah nidanga la awm ngai reng reng lo, a hriat pawh kan la hriat ngai loh Kristian Sakhua chu tharuma hneh kan nih hnuah Mizoramah chuan a rawn lut ta a. A din tirh phat a¬angin Mizo nun nen a insaikalh nghal tlat a. Mizote sakhaw bulpui leh hnam a din theihna leh ram leh hnam humhalhna hmanrua chu sawi¬hiah a ni ¬an bawk a ni. Mizote chu thingbul, lungbul be hnam, ramhuai be hnam tiin min rawn chhal a(Pathian nung Sa leh Khua ber reng si kha). Tichuan thingbul, lungbul, ramhuai be hnamah Sâp-ho chuan min han chhuah ta a, an sakhaw kalphung an lo ti danglam te, chu chang niloin ‘Hnam mawl’ in ni e, an lo ti bawk nen. An sakhua biak laiin an ram leh hnam an humhalh a ni tih an hre chiang a, hnam fing hmasa, ram ni tla sêng loa roreltu meuh chuan Mizo hnam tlûkchhiatna tura a ki pawimawh chu hai hek lo le.
Tichuan A,AW,B min han siam sak a, kan sakhua, ram leh hnam tichhe tawk bâka kan thiam kha min duhsak lo. Mizote chu uisa ei ¬hin kan ni a, khawvelah hian tumah kan hlau lo a, an ngaihdân mawltê-ah chuan ‘Khawvêlah Mizo an fing ber a, an huai ber bawk’ tih kha a ni hlawm tawp mai a ni. Chu mahni inrintawkna tichhe tur lek chuan A,AW,B min zirtir a “Mingo an fing bera, an huai ber bawk” tihte min zirtir a, lehkha zir sâng deuh tur leh thiam thei deuhte chu an dang tlat a, “Uisa ei thluakin a tlin lo” min la tihsak deuh deuh a.
A,AW,B kan han thiam ta a, ziak leh chhiar kan thiam hnu chuan thuthlung bu pawimawh tak mai’Bible’ chu min han chhawp chhuah sak ta a le. Engin nge mawlh kher ni ta ang le, Kristian-ah an lo pêng ta zel a. Kristian hmasate chu kan Mizo puite chuan an tiduhdahin an lo hmusit ve em em a, an ram leh hnam tân mi hnawksak an nih an hai lo a, an theih tawpin an lo dang ve a ni. Chutih laia mi thatchhia hnathawk peih mang lo leh mirethei deuhte chauh chu Kristian-ah chuan an inpe a. Pu M. Lalmanzuala I.A.S phei chuan he Foreign Theology hi “Thatchhe Theology” a lo ni e, a lo tih phah hial a ni. A chhan chu kan sakhaw biak hmasak kan sawi tâk, tlawmngaihna, huaisenna, tawrhchhelna, rinawmna, taimâkna te hmang chauh a neih theih a nih laiin sakhaw tharah chuan Lal Isua chu lal leh chhamdamtua pawm a, rin mai kha a nih avângin leh, chu chu vânram kaina lo ni bawk nen. Pialral kalna kawng ai chuan vanram kalna chu a zâl deuh zawk a, hei vâng hi ni fahmiang Mizorama Kristian kan lo pun chak tâk em em chhan ni?? Pu Rinsanga I.A.S pawhin “Kan hnam chîn dân leh nunphung leh khawtlâng nun inkungkaihna te, dânte hi Mizo min tih Mizotir tute an ni,” a lo ti ve bawk. Kan hnam chin dân leh nunphung leh khawtlâng nun inkungkaihnate a lo danglam tâk si chuan Mizo min nihtirtute an ni si a. Mizo ni reng siin foreign theology chuan min awi reng a, Mizo rama la awm ngai lo piantharna, ¬awng¬ainate a lo hluar ta a. Pi pute zai leh lâmte chu khawvel thil a lo ni ta a, ni danga khawvel thil leh Pathian thil nei hran lo a, an thil tihna a pianga an sakhua zah tel mai a nih vei nen.
Tichuan Kristianna chuan pawl hrang hrangah min siam ta a. Bible pakhat ring siin Mizo pa leh Mizo pa inkhuainuai mai pawh kan hreh ta lo a, hmâna râl lu la ngam khawpa huaisen kha tunah chuan Bible thu ziak ¬an khawhin pa leh pa hmaisen kan inhmuh ngam ta a, nupui pasal inneih pawlh thing lo khawpin min ¬hen hrang ta a, Mizo leh Mizo chu kan lo indo ta reng mai. Lal Isua kan sawi lar em em a, Kross lera a thih kha atân Pathian thu a nih lam hre loin Kross lera a thihna kha kan tân Pathian thu emaw kan lo tirawl nen. Isua kan rin chuan chhandam kan ni mai a, kan pianthara thawhlawm kan thawh ¬hat a, inkhawm kan peih bawk chuan vânramah kan kal thei dawn a ni. Chu vânram kalna(neihna) kawngah chuan tlawmngaih, taimâk, rinawm, tawrhchhel(Mizo hnam nihtir tute) pakhat mah tel lo a vânram a neih theih phawt chuan kan hnam tâna rinawm, tlawmngaih, taimâk, tawrhchhelte khân awmzia a nei thei dawn ta lo a ni.
Mi tamtak, pa râwn awm fe fe te chuan beidawng takin Mizote hi hnam rinawm, kan lo nih loh hi an ti ta a. Mizo thluak chu sûk a lo nih tawh avângin kan rin sakhua leh kan hnam a hrang hlak a, sâp nêlnual Mizo ni siin kan awm a. Kan inchei dân leh kalphung pawh a lo ti danglam chho zêl a. Nimahsela, Siamtu’n Mizo hnamah min din miau si a, hmâna Mizo hmingte chu Hrângtinkhûma, Râlkapa, Vanhnuailiana te an nih laiin Kristian kan nih tâk hnu a kan hming te chu Elizabeth, Mery, Andrew, Melody te a lo ni ta a nih chu. Bible thu ziak chi hrang hrang, a ziaktute pawh hriat ngai loh kha kan thluak a sûk tâk avângin Ralkâpa tih aiin Andrew-a tih chu kan thinlungah a lo mawi ta zawk a, Rih dil aiin Jordan luiin kan nunah hmun a chang zawk a, Prof. Siamkima phei chuan “Rih dil bo hun hun chu kan nihna leh kan pianna ram bo hun tur chu a nih si avangin ral hlentir chu phal chi a ni lo,” a lo ti thlawt a ni. Chutiang bawkin Zoram ngaih hla ai chuan Bethlehem ngaih hla, mahni ram pawh ni lo( a awmna pawh hriat chian loh) sawi kur nguai chu vanram hnaihtirtu a lo ni leh zêl a. Kan sakhaw thar chuan Mizote thlek dân a sawi danglam dawr dawr mai a, Mizoramah chuan Mizote chu do leh nekchepin kan lo awm ta a, Mizo hnam chawisang a, ¬antute chu vanram kai lo tur pipu tuikhur dawt kan ti zel bawk si nen.
Heti zawngin sawi ve thung ila, Kristian kan nih avânga kan hmasawnna zozaite hi, zirna te, damdawi in te, kan in leh lo, ropuina zozai te, kan inkalpawhna kawngte leh kan Television, Telephone, Computer leh a dangte hi a ropuiin a changkâng a, khawvel tukverhah kan lo dâk chhuak ta a ni. Amaherawhchu, chiang zawka ngaihtuah chuan kan in leh lo, kan silh leh fên zawng a changkang nameuh mai, kan ei leh bâr pawh a ziaawm e, mahse, i siamchhuah a nih si loh chuan intodelhna a tling lo a, hmasawnna a ni hek lo. Hmânlai chuan Herawt an siam chhuak a, la her nân an hmang a, a ram neituin a ram thil awmte a¬ang siam chhuah a ni a, intodelh a tling a ni. A hming pawh Mizo ¬awng, ‘Herawt,’ ngei mai a ni. Television, Telephone, Washing Machine te kan tihah hian Mizo ¬awng a tel em? Mi ram kutchhuak, mi ram pawisa a i lei a nih avângin i inah hmang reng mah la, hmasawnna a tling lo a ni. Hmânah chuan hmuiin la an kai a, puan an tah a, a hming chu an duh duh an phuah tawh mai a, Mizo ta a ni mai. Chutiang bawkin buh thleina ‘Thlangra’ an tah chhuak a, tûn thlengin ‘Thlangra’ Mizo ta, Mizo tah, Mizote hman a ni a, hmasawnna a ni. Bangkok kawr emaw, U.S.A ami emaw, cheng tam deuh a i lei, i hâk chuan changkânna chi khat a ni ngei mai, mahse hmasawnna a tel loh zia chu Bangkok te khân thawn chhuak ta lo se chuan khawi a kawr nge i hâk ve tâk ang? Mizorama thil siamsa châwk luh hnem hi hmasawnna a ni ngawt lo a, hmasawnna chu a ram chhungah a innghat a ni. Mahse chuvang chuan ram dang thil lakluh loh tawp tur tihna a ni lo. A ram neitute’n, a ram leilung fate’n, thiam leh deh chhuah kan nei si lo a, kan Pathian thu lah ram dang thil ni bawk si hi, a neitute ¬heuh hian an thil rawn la tliar tliar mai se zawng, Mizote hi silh tur, fen tur kan nei loin rin tur pawh kan nei dawn lo a ni. Chu chuan hma kan sawn loh zia a târ lang bawk.
Kan Zo nun zia a bo ta tawlh tawlh a, Kristian za-ah za kan inchhâl a, tumah inring tawk kan awm lo a, kan thla a muang ta lo, ‘tunge kan hlauh’ kan tih chuan Kristian tho, Mizo la intite kan la ni ta. Kristian sakhaw rawn luh hma chuan thingfâka kawngka do khân a him tawk em em. Politics-ah ni se kei ka ¬ha ber ti vek, tumah ring si lo kan bu am chûng inring lote chu Kristiante tho, ¬awng¬ai tam, thawhlawm thawh tam, vanram kal tumte kan la ni hlawm chu! ¬henkhat lah chuan kan kohhran upa te hi vanram an kai ang em? tihte an lo inrin siak nen, kan hnam chu a chhangchhe êm êm ta mai a. Isua’n kan sual a tleng fai thei kan ti a, kan lo piangthar a, kan da leh a, kan sual leh a, kan piangthar leh a, vanramah kan la kai tho kan inring ¬hin a ni. Kan pi pute nunah kha chuan an sual rah chu an mahni vêkin an seng ngei dawn a, pianthar an mamawh lo a, an nun ngil taka khalhtu an sakhua leh an hnam leh an ram an enkawlnaah khân mipui vântlâng hriat theih a pialral kal tur thliar hran theih nghal vek a ni. An biak lai Sa leh Khua an zah em em mai a, tumah an sual ngam lo zawk a ni. Kan pi pute chuan ¬awng¬ai te, Bible chhiarte tel miah lo khân an nî tin hnathawh kha an tân Pathian thu a ni a, an râl thah kha an tân Pathian thu a ni tho bawk a, an lo pian tirh phat a¬anga an thih ni thleng khân Pathian thu hlawmin an nung a, a hrang a hraiin Pathian thu an nei hran lo. An sakhua, ram, hnam a inzawm vek a, an ram tâna ¬ha lo chuan hnam tân a ¬ha lo nghal a, an sakhua a nghawng nghal zat a ni.
Kristian sakhua rawn luh tirh phat a¬angin Mizote lo nun dân zawng zawng kha ramhuai be hnam, mi lu la hnam, tualthat hnam min rawn tih sak a, an lo nun dân zawng zawng chu ramhuai biaknaah an chantir a, Bible a¬ang lo chuan nun a neih theih loh thu min rawn hrilh ta a, Bible chu kan han chhiar thiam ta a, kan Bible kan chhiar loh lai zawng chuan Pathian thu kan nei lo a, Bible tel loin khawlai kan leng a, Pathian thu tel loin office kan kal a, Pathian thu dah ¬hain politics kan khel a, Bible-in kan inphên a, a phênah thil sual chi hrang hrang kan tih pawhin Isua thisenin a tithianghlim thei an ti a, kan piangthar a, Pathian hnenah kan ¬awng¬ai chuan vânramah kan la kal thei tho dawn a ni. Kan Pathian thuah chuan Sakhua leh hnam a hrang ta a, Mizo hnam pawh a khingbâi ta a. Kristian sakhaw zirtirna a¬ang chuan pi leh pute puithuna chu âtthlâk a ni zo ta vek a, a aiawhtu thuthlung ¬ha dang, a tluk tur kan chhawp chhuak si lo a, kan Zo nun mawi chu a ral tial tial a, ‘Aw Zoram tho rawh, mu rei suh, i tân khua a tlâi ang e’ tih a ngai ta a nih hi.
Zofate chuan Mizoramah Mizo nih kan zak a, Mizote’n Mizo kan hmusit a, kan nuihsawh mêk a ni. Thil ¬hing leh mawi hnai lo sawina’n kan ¬hangtharte chuan ‘A Zo,’ tih kan hmang tak deuh deuh a. Kan hnam chu a boral a chha a ni ta! tu hnam mah hian thil changkâng lo leh mawi hnai lo sawi nân an hnam hming an chawi ve ka va ring lo em!! kan thlahtute avângin Mizo hnam nihna kan chelh ve ¬awk ¬awk a, mahse Mizo suak hlîr kan lo ni ta. Kan rilru leh ngaihtuahna ram dang daihah kan dah a, kan taksa lah Mizoramah a awm si a nih hi.
Kan biak lai, kan Pathian hian mahni hnam theihnghilh der a, amah zui tur hian min ruat bîk a rinawm loh a ni. Hnama min dintu kan Pathian hian kan hnam din khawchhuah tir a, hnam a nih zêl theih nân Mizote hnênah hian chanvo a dah tlat a ni. A chanvo hlen peih lo leh duh lo chu hnam boral a ni mai dawn si a. Eng tin nge kan tih tâk ang tih hi zawhna lian tak a ni ta.
Engkim siama dintu, a thil siam tinrêngte hmanga inpuang ¬hin Nunna Lalpa Pathian chuan hnam nihnain he Zoramah hian min din chhuak a, chu chu kan tân Pathian thua a ni a, kan chênna ram leilung hi kan Pathian thu a ni a. Tichuan ka ram, ka hnam leh min siamtu Pathian hi pumkhat niin lak hran theih a ni hek lo. Kan pipute a¬ang rêng a ‘Khuanu’ tel zela an luah ram kha, kan chênna hmun tinah Pathian nen kan cheng dun reng a. Chu kan chênchilhna ram chu hmun danga zawn chi a ni lo a, ram danga auh chi lah a ni hek lo. He kan ramah hian malsawmnain min tuam chhuak a ni. Khuanu chenchilh hnam, Zofa kan nih hriaiin, nihphung min pek, kan zai leh lâm, ¬awngte zahpui loin khawvela parchhuahpui ngam a ¬ul a, hnam nun ze mawi, induhsakna, ngaihhnathiamna, remna leh lainatna kan lo hman ¬hinte kha Pathian thuin vawng tlat ila. Hêngte bâk kan nun chhuahpui tur thudang a awm si lo. Kumtluang pâr chuan a nihphung hai miah loin kuhmumin a pâr a lo chhuah a, mawi takin a lo pâr ¬hin. A kum lehah ‘Zamzo pârah ka chang ang’ a ti hek lo, a nih zia angin Siamtu a chawimawi a, keini Zofate pawh hian he Zoramah nihphung leh zia kan pipute a¬anga nunphung fel tak, Siamtu’n a lo dah tawh chu kan tân siamtu inpuanna a ni tih hria a, khawvel hnam tin zîngah zahpui miah lo a, huaisen taka kan din chhuahpui a ¬ul tak meuh a ni. Vawiin hun hmang mêk te leh naktûk hun hmang turte tân ‘HNAM’ hian a tihtur leh a tih loh tur chi thliar felin, inzirtir kan uar a ¬ûl a, kan ram chhan nâna nun pêk huam hnam kan nih ngai kha. Kan hmaih ¬helh ngai lo, riangvai chanhaite, Khuanu ruatsa ang ngeiin thlahtu, chhuahnaah kan dang chuang si lo le. Chuvâng chuan Nun min pe a, tîsa min buatsaihsaktu, leilung min luahtir a, malsawmna chi tinrêng a min vurtu, kan mamawh tinreng min chhawpsaktu kan Nunna Pathian(Khuanu) kan zahna leh ngaih pawimawhna lantir uar sauh sauh ila, chu chuan kan din khawchhuah vena kawng min hawn dawn a ni. Siamtu kaihhruai a leilung kan luah chhûng hun kan hman thiam dân tur min zirtira, min kaihruaitu kan pi leh pu te, nu leh pa te, ram leh hnam tâna nun pe leh nun pek huam te, midang tâna thawh hlawkte zahna chibai bûk ¬hin ila. Rah chhuah a, ei tur min petu kan chênna ram leilung hlutna leh kan ‘Nu’ a nih zia hriain zahna chibai bûk ¬hin ang u. Siamtu hming nêna in¬huizawm tlat, Siamtu chenchilh sakhua min pêk, hnam sakhuaah ngei huang khatah i awm ang u.
Aw le, a tawpna a tân chuan, Pathian inpholanna mihring, awm ¬an ni nei, tawp ni nei tura dinte hian mahni maiin nun kan nei lo a. Nun min petuin nun a pêk hmanga nung kan ni. Ei leh in tur, silh leh fên mamawh tinrêng awmna, malsawmna piallei chu min luah tir a, mihringte chu leilung kan luah chhûnga Pathian inpuanna kan ni tih kan inhriat loh chuan Nun petu hlutna a lang chhuak thei lo. Nun hmanchhuahna nungchang a pawimawh em em a, kan nunna Pathianin amah chu leilunga a inlanna tura a hman avâng leh Amah chu Pathian lanna tura buatsain mihring kan nih avângin chenpui mihring leh nung dangte chunga nun hmanchhuah tur chu midangte tâna phût lêt awm lo a, tlawmngaihna, duhsakna, lainatna, khawngaihna, hriatthiamna, hmangaihna, dikna leh huaisennate hi a ni. Hetiang nungchangah hi khawvelin Pathian leh Zo nun zia a hmu tur chu a ni.
Tichuan, he khawvela kan nihna, kan awm ve a ni tih hriatna awm chhun Mizo hnama kan lo piang chhuak hi a ni. Chuvâng chuan kan sakhua kan hloh chuan kan culture kan hloh nghal ang a, kan culture kan hloh chuan kan nihna(identity) zawng zawng kan hloh dawn a ni. Zo nun mawi khawvela hming mawi ber mai hi khawvela nung tinrêngte hian a zâr lo zo mawlh mawlh rawh se.
}
